Lazarraga eta musika instrumentuak. Renaissance musical instruments in Basque.

Hauek dira berpizkunde garaiko harizko instrumentuen gainean, euskeraz topatu ditzazkegun aipamen batzuk.

Egon egongo dira beste batzuk, baina nik ez ditut ezagutzen. Zuk badakizkizu idatzi diezaigukezu

Joan Perez Lazarragako ak 1567. urte inguruan idatzitako testu batetik atereak.

These are some references to string musical instruments from a recently found manuscript c.1567.
It is a 'pastoral play' , in fact it is Jorge de Montemayor's La Diana but writen in Basque.
Along with the play there are many poems, all by the same author Joan Perez Lazarragako.

Estas son algunas referencias quehe encontrado sobre instrumentos de cuerda en Euskera del s.XVI. Escritas por Joan Perez Lazarragako basadas/traducción de /plagio de La Diana de Jorge de Montemayor. Pastores, ninfas y sirenas...

Biguela

Baii, goiko lotura gaztelaniaz da, euskeraz inork ez du
oraindik ezer idatzi (nork? Nik? Nooo, sorry too busy...edo)


Bigueleaz / cançio baten cantaetan / yl banadi
nic deusat parcaetan / biçi banax / jaquingo deut bengaetan

au esanda...

Narbaez guiçon sabioac / oyta egun dau agindu

Tenplaçen asi çan biguelea /contentaetarren bere aytea /
esanjc ay Jesus ene coitea
67
Comiença la musica
M 1
Udabarri guztiz aleguerea /mayaçeco lora ederraena/

çe yndaçu beti oneinbat pena

Artu eben biguelea eta utra boz amorosoaz asi çan manera onetan cantaeta

Poeta gacha idoro doçu / sirena ene laztana
[...] bentajaoc esateco
[...] nigana



Kontuan izan behar dugu garai hartan biguela/vihuela generikoa dela edozein harizko instrumenturentzat, horrela ba arku instrumentu bat edo hari pultsatuzkoa izan daiteke.

Testu hau Jorge de Montemayor en La Diana_n 1542 "oinarritua" dagoela (uum bueno plagioa da? edo euskerara itzulpen bat??) lan orijinala irakurrita agian argitu dezakegu arku edo hari pultsatuzko instrumentu bat den. BadakiguMontemayorek 'contrabajo' bezala abesten zuela (garaiko gizona).


Rrabel_a

Silveroc bada bere ugaçabari liçençia escatu eguionean joan çidin Silveragana çeñari negarrez egoala despedidu eguion eta ya joateco egoan puntuan atera eben rrabel
bat bere maucarean çena jaiten ebela asi çan negar eguiten onela

Orrdu onean guera çatez / donzella linda erana
noxbait noxbait acorda çatez / çurea nola naxana

Esaitasun parebaguea / nigaz çegaiti daucaçu
mugerr arrizco bioça bano / gogorragoa çuc doçu

Ni onerean joateco / causea oyta çara çu
jaun çerucoac ene laztana / oy deguiçula parcatu

Argi dago hau arkuzko instrumentua dela. La Dianan sarri agertzen da artzainen eskutan. Ekialdetik Arabiarren munduan barrena Europara ekarritako arkuzko instrumentuen familiakoa. Arku bihuela, gamba biola eta bibolinaren familiko instrumentuen aintzindaria.

Arpa

[...] eben burua bere besoaen ganean eta Sil-
[...] bigueleari ychita artu eben berequin
[...] arpa bat eta asi çan bere mina Sil-
[...]declaraetan manera onetan



Arpaz zer esan? Nahiko ezaguna den instrumentua. Maniura izena ere jasotzen dabela Aita Donostiak1635.urteko kopla batzuetan. (J.M. Beltran "Soinu Tresnak euskal herri musikan")
Bertan ikusi instrumentu honi buruz esaten dena.. .ahaztua nuen, interesgarria.

Zer da Lirone bat ???

Baaale, Lira haundi bat, baina horretaz aparte ¿¿¿
Lironea XVI eta XVII. mendeetan erabilitako harizko musika instrumentu bat da (zangoen artean edo altzoan jarrita arkuaz jotzen dena).
Ez du melodiak egiteko balio baizik eta ahotsa laguntzeko gehienetan (Mikel Laboak gitarrarekin egiten zuen bezela).

















Lira da Braccio aren familiko baxua izango litzateke.
Lira hau Italian asko erabilia izan zen XVI. gizaldian berriro ere ahotsarekin batera. Instrumentu hau ostera sorbaldan jarrita jotzen zan, bibolina bezala (baita akordeak egiteko melodia beharrean).
Kuadroan arroxas jantzitako dagoen Apolo bezala...

Berpizkunde garaian Italian, Apolo edo Orfeoren eskutan jartzen zuten instrumentu hau (nahiz eta grezia klasikoan arkuz jotzen ziren instrumentuak guztiz ezezagunak ziren).

























Dena dela ez zegoen oso argi zein zen Apolo edo Orfeoren instrumentua, Lira, Citara, biguela, kitara...

Ikusi bestela zer dioen Covarrubiasek bere 1674 ko hiztegian, Citara Lirone bat bezela definitzen du...

Bai, 'lioso' xamarra...
Tesoro de la lengua castellana o española Sebastián de Covarrubias Orozco
fol. 194v
















Lirone jotzaileak badira gaur egun ere, historian izan diren bezala , Apolo, Orfeo, Homero...Hori bai, ez dute inor bizirik larrutzeko ohiturarik, Apolo maitagarriak bezala...
Bai, bi kuadrotan horretan ari da greziar musikaria.
Hemen lurrean ikus daitekeena Lirone bat da (9 soka eta 2 bordoi ?¿?)
Xirula bat ere bada, bai baina hori Marsias ena da eta momentuz ez dirudi horren behar haundirik izango duenik...


Lirone musika entzuteko lotura batzuk besterik ez dira falta, baina ez dakidanez nola egiten dan, youtuben bilatzeko esango detzuet, bertan oso musika polita bait dago (Lironea beste instrumentu batzuekin batera agertzen da...)

Thirteen string lirone 2.

そしてここに終了する器械のある映像がある。前のポストで言われるように、この器械はウィーンのkunsthistorisches博物館のFerdinand Bol ss "貴婦人mitリラdaビオラダガンバ"のによって絵画に基づかせている。

And here there are some pictures of the finished instrument.

As said on the previous post, this instrument is based on a painting by Ferdinand Bol´s ''Dame mit lira da gamba'' at the kunsthistorisches Museum in Vienna.

It does not follow the exact outline of the painting, on the actual instrument corners are less pronounced (even though this ''curvy'' shape can be seen on other instrument paintings).













It has thirteen strings ( two bourdons) and even though there is no view of the back it is arched.

Strung all in gut.


The bow is pretty long and it held from the nut without touching the hairs to get the maximung playing length.

This is what Adriano Banchieri said in his "Conclusioni nel suono dell'organo" (Bologna, 1611)

Alle viole devesi tirare le arcate intere, chiare & sonore & in particolare il lirone, ó Viola Bastarda cavarne le parti con molto giuditio & fondamento di buon contraponto & pratica